Jak rozwijają się gminy wiejskie? Nowe dane mówią nam to jasno

Zrównoważony rozwój miast i gmin zarówno w Polsce, jak i w Unii Europejskiej jest tematem wielu debat, konferencji i to na różnym szczeblu politycznym, gospodarczym, społecznym czy administracyjnym. Obszary wiejskie zajmują około 93% powierzchni Polski. Związek Gmin Wiejskich RP (ZGWRP) i wielu włodarzy samorządu terytorialnego apeluje o zwiększone subwencje pochodzące z udziału w PIT i CIT, ponieważ wpływy z podatku rolnego i innych dochodów wielu gmin wiejskich są niewystarczające.

Mimo wielu działań podejmowanych dla rozwoju przedsiębiorczości lokalnej oraz inwestycji samorządów lokalnych (wspieranych i finansowych lub współfinansowanych wieloma programami krajowymi i unijnymi) Polska nie rozwija się równomiernie, a nowa linia nierównomiernego rozwoju przebiega od Szczecina, przez Poznań, Łódź, Kielce do Rzeszowa (z tym że im dalej na północny wschód, tym gorzej).

Według zaktualizowanego stanu opublikowanego przez GUS na dzień 1 stycznia 2023 r. podział administracyjny Polski obejmuje:

• 16 województw,

• 314 powiatów i 66 miast na prawach powiatu,

• 2477 gmin (w tym 302 gminy miejskie, 667 gminy miejsko-wiejskie i 1498 gmin wiejskich).

Na tle powyższego współczesna urbanizacja nikogo nie dziwi. Porównując dane GUS-u z lat wcześniejszych, należy stwierdzić, że zgodnie art. 4 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. 1990 Nr 16 poz. 95 ze zm.) Rada Ministrów w drodze rozporządzenia (lub na wniosek rady gminy) tworzy, łączy, dzieli i znosi gminy oraz ustala ich granice, przez co ilość i rodzaj gmin ulega modyfikacjom, na przykład:

• w 2017 roku modyfikacjom uległo 10 miast, gdzie:

  • obszar czterech gmin miejskich powiększono,

  • obszar jednego miasta pomniejszono, przez co z gminy miejskiej stała się miejsko-wiejską,

  • utworzono cztery nowe miasta, w wyniku czego cztery gminy wiejskie uzyskały status gminy miejsko-wiejskiej,

• a w 2022 roku:

  • powstało 10 nowych miast, tzn. 10 gmin wiejskich uzyskało status gmin miejsko-wiejskich, dodatkowo

  • powiększono obszar 5 miast w gminach miejsko-wiejskich.

Czym jest gmina wiejska?

Krajowy rejestr urzędowy podziału terytorialnego kraju (TERYT) definiuje gminę wiejską jako jednostkę podziału administracyjnego, przy czym na jej obszarze znajdują się wyłącznie wsie lub sołectwa (bez miejscowości posiadających prawa miejskie), skupiająca w obrębie swojego terytorium wszystkich mieszkańców. Gmina wiejska jest osobą prawa publicznego i podlega ochronie sądowej. Organami gminy jest rada gminy oraz wójt, który realizuje i nadzoruje bieżące sprawami gminy oraz jest jej reprezentantem (a organem pomocniczym — sołtys jako przedstawiciel lokalnej społeczności, przeważnie wiejskiej).

Czym różni się gmina wiejska od miejskiej?

Posiłkując się terminologią GUS-u, wyróżniamy następujące rodzaje gmin:

• wiejskie, które obejmują wyłącznie tereny wiejskie wraz z jednostkami pomocniczymi, np. sołectwa, dzielnice czy osiedla (powoływane w drodze uchwały rady gminy),

• miejsko–wiejskie, które obejmują obszar jednej miejscowości na prawach miasta (lub więcej) i tereny wiejskie,

• miejskie, obejmujące wyłącznie obszar miasta.

O gminie wiejskiej będziemy mówić wtedy, kiedy na jej obszarze nie ma miast, czyli cały jej obszar pozostaje poza granicami administracyjnymi miast. Natomiast na zasięg obszarów miejskich składają się obszary gmin wiejskich i części wiejskie gmin miejsko-wiejskich oraz obszar miast, także miast na prawach powiatu.

Kiedy jest gmina miejsko-wiejska?

Zgodnie z powyższym o gminie miejsko wiejskiej mówimy wtedy, gdy obszary miejskie tworzą wspólnie, tzn. miasto/a (w tym miasta na prawach powiatu) oraz otaczające je wsie, administracyjną jednostkę. Często w ostatnich latach zdarza się, że wsie otrzymują status miasta lub przekształcane w małe miasta i otrzymują prawa miejskie. Władze miasta przyjmują zwierzchnictwo administracyjne na całym regionem, powołując radę gminy oraz wójta (burmistrza lub prezydenta, w zależności od ilości mieszkańców).

Jak rozwijają się gminy wiejskie i miejsko-wiejskie?

Powołując się na najnowszy raport Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa Polskiej Akademii Nauk oraz Fundacji Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej, można zauważyć dużą dysproporcję rozwoju regionów.

Nadal obszary wiejskie, po byłych PGR-ach (ale nie tylko), szczególnie w północnych i wschodnich regionach Polski rozwijają się znacznie wolniej. Wynika to przede wszystkim z ukształtowania terenu, gdzie gminy wiejskie prócz wielowarstwowego rolnictwa nie mają nic więcej do zaoferowania swoim mieszkańcom, a przez to zwiększa się wyludnienie tych terenów (emigracja, choćby w poszukiwaniu pracy). W pojedynczych przypadkach gminy wiejskie starają się uzyskań prawa miejskie, aby stać gminami miejsko wiejskimi i otrzymywać większe subwencje i dotacje z budżetu państwa, np. do zwiększenia prestiżu i popularności regionu przez agroturystykę, przedsiębiorczość (proponując atrakcyjne tereny — lecz z różnym skutkiem).

W tym znaczeniu gminy miejskie i miejsko-wiejskie z gminami wiejskimi toczą nierówną walkę. Gmina miejska ma uprzywilejowaną pozycję jako większa jednostka administracyjna, ponieważ uzyskuje wyższe dochody własne, subwencje i dotacje.

Jak podkreśla ZGWRP, duże aglomeracje mają tendencję do (niekiedy bezpodstawnego) wchłaniania w swój obszar administracyjny mniejsze przyległe wsie (całe gminy). Wynika to głównie z dwóch powodów.

Po pierwsze napływająca ludność emigrująca z rejonów wiejskich (w poszukiwaniu lepszych warunków życia, dostępu do pracy, opieki zdrowotnej czy kultury), zmusza poniekąd do zwiększania administracyjnych granic miast. Po drugie same miasta starają się pozyskać nowe tereny (często bardzo atrakcyjne, przynoszące duże dochody) z jednej strony właśnie, aby zwiększyć wpływy do miejskiej kasy, a z drugiej, aby zwiększyć atrakcyjność i rozwój miasta.

Należy mieć świadomość, że wielu gmin wiejskich nie stać na przeprowadzenie różnego rodzaju inwestycji i na zbrojenie swoich terenów (wybudowanie żłobka, szkoły czy kanalizacji) przez niski poziom zaludnienia na 1 km2. Połączenia z okolicznymi regionami lub przyłączając do większego ośrodka może być ich jedyną szansą na rozwój.